Yaz aylarını sivrisineklere yem olmadan geçirenlerin sırrı ne? | Hangi kokular sinek kovucu tesiri yapıyor? Bu yiyecekler sinekleri insanlara çekiyor
Yaz geldi havalar ısındı. Bahçelerde, balkonlarda, açık camların karşısında geçirdiğimiz mühletler de uzamaya başladı. Lakin rahat bir nefes almak için balkona çıkanlar maalesef sivrisineklerle karşı karşıya kalıyor. Enteresan olan şu ki birtakım şahıslar adeta sivrisineklerin akınına uğrarken kimileri bu akınlardan hiç etkilenmiyor. Bilim insanları şimdilerde “sivrisinek mıknatısı” olarak nitelendirilen birinci kümedeki şahısların bu küçük canlılara cazip gelen istikametlerini ayırt etmek için çalışıyor.
Sivrisinekler maksatlarını bulmak için bir dizi ipucundan faydalanıyor. Bunların başında koku geliyor.
ÖNCE KARBONDİOKSİTİ FARK EDİYOR SONRA KOKUMUZU ALIYORLAR
Koku insanları hayvanlardan ayıran en değerli ipucu ve birtakım sivrisinekler insan kokusunu arayıp bulabilecek formda evrimleşmiş durumda.
Solunum sırasında ağız ve burnumuzdan çıkan karbondioksiti 60 metre uzaktan fark edebilen sivrisinekler, biraz yaklaştıklarında ayaklarımızdan, kol altlarımızdan ve derimizden yükselen kokuları almaya başlıyor. 15 metre yakından insanları karanlık siluetler olarak gören sivrisinekler, ısı havuzları sayesinde de bedenimizin en lezzetli noktalarını kolaylıkla tespit edip kanlarımızı emmeye başlıyor.
Afrika’da yaşayan ve sıtma bulaştıran Anopheles gambiae çeşidi sivrisinekler üzerinde 2023 yılında Johns Hopkins Üniversitesi’nde yapılan araştırmanın baş muharriri nörobilimci Diego Giraldo, National Geographic’e yaptığı açıklamada, “Sivrisineklerin bizi fark etmekteki muvaffakiyetleri çok dikkat çekici” dedi.
İnsan koku profillerinin kelam konusu sinekleri nasıl çektiğine odaklanılan araştırma kapsamında birinci defa, sivrisineklerin, buz pisti büyüklüğündeki bir kapalı alanda bulunan çok sayıda kişi ortasında ayrım yapabildiği görüldü. Daha evvelki araştırmalarda çok daha küçük alanlar kullanılmış ve sivrisineklerin iki denekten birini tercih etme davranışı incelenmişti.
Sivrisinekler, balkon keyfine sekte vurmanın ötesinde Zika, dang humması, sıtma, Batı Nil hastalığı üzere birçok ölümcül mikrop taşıyor ve her yıl 1 milyondan fazla kişinin ömrünü yitirmesine neden oluyor. Geçmişte bu cins durumlar daha çok tropikal iklimin hâkim olduğu coğrafyalarda yaşanırken, şimdilerde global ısınmasının tesiriyle, hastalık taşıyan sivrisinekler çok daha geniş bir alana yayılmış durumda.
BAZI KOKULARI BAŞKALARINA TERCİH EDİYORLAR
Giraldo’nun deneyi için kullanılan alan, hava kanallarıyla sekiz çadıra bağlandı. Bu kanallar çadırlarda kalan bireylerin kokularını çekip deney alanındaki siyah, ısıtılmış disklere aktardı. Kızılötesi kameralar sayesinde disklerin üzerine konan sivrisineklerin davranışları izlendi.
Deneyde sivrisineklerin birtakım disklere oburlarının dört katı sıklıkta konduğu görüldü. Bu tanınan diskler, “sivrisinek mıknatısı” olarak nitelendirilen iştirakçilerin kokularını taşıyordu.
Giraldo, “Bu deney bize birden fazla koku kaynağı olan karmaşık durumlarda bile, sivrisineklerin birtakım kokuları başkalarına tercih ettiğini kanıtlıyor” diye konuştu.
Ardından araştırmacılar, her bir iştirakçinin koku profilini oluşturan kimyasalları tek tek ayrıştırmak için çalışmalara başladı. Şu an Pittsburgh Üniversitesi’nde vazife yapan kimyager Stephanie Rankin-Turner, “İnsan kokusu çok karmaşıktır. İnsanların kokularında bugüne kadar kimsenin tasnif etmediği pek çok kimyasal bileşik bulunur” dedi.
BİLEŞİKLERİN ORANLARI ÇOK ÖNEMLİ
Araştırmacılar alanı daraltabilmek için insan kokusunu oluşturduğu bilinen kimyasallara odaklandı. Yapılan tahlilde tüm iştirakçilerin ürettiği kokularda 15 havayla taşınan bileşik tespit edildi. Sivrisineklerin insanları ısırıp ısırmadığını belirleyen faktör ise çeşitli kimyasalların kokudaki yoğunluk oranı oldu.
Rankin-Turner, “Eğer bir kişi sivrisineklerin nitekim sevdiği bir bileşiği çok fazla salgılıyorsa, o kişinin sivrisinekleri kendine çekme potansiyeli de yüksek oluyor” tabirlerini kullandı. Sivrisineklerin bilhassa karboksilik asitler karşısında mest olduğu görüldü.
Karboksilit asitler, insan terinde bulunan ve kokusu bozulmuş tereyağına ya da peynire benzetilen yağ asitleri. Geçmişte yapılan araştırmalarda öteki sivrisinek çeşitlerinin de karboksilik asitleri cazibeli bulduğu görülmüştü.
Bu asitler insanların ciltlerini koruyan yağlı sebum katmanında üretiliyor. Ek olarak cildimizin yüzeyinde yaşayan yararlı mikropların başka salgılarımızı sindirmesiyle de ortaya karboksilik asitler çıkıyor.
CİLT MİKROBİYOMU BÜYÜK ROL OYNUYOR
Sivrisinekleri çektiği tespit edilen bir öbür husus tekrar ciltteki mikroplar tarafından üretilen asetoin oldu. Rankin-Turner, “Görünüşe bakılırsa, cilt mikrobiyomu nasıl koktuğumuz ve sivrisinekler karşısında ne kadar alımlı olduğumuz konusunda büyük bir rol oynuyor” dedi.
Hamilelik, hastalık durumu yahut yiyip içtiklerimiz üzere faktörler, beden kokusunda süreksiz değişimlere yol açsa da kokunun muhakkak başlı ögeleri aylar hatta yıllar boyunca değişmeden kalıyor.
Nişastalı sebzeler, tuzlu ve baharatlı yiyecekler, insanları sivrisineklere karşı daha alımlı hale getiriyor. ABD’nin Charlotte kentinde bulunan Black Pest Prevention şirketinin başkanı olan Nicole Carpenter, “Sivrisinekler yemekle ilgilenmezler lakin aşikâr şeyleri yediğimizde beden kimyamızda yaşanan değişimleri cazip bulabilirler” dedi. Örneğin baharatlı yiyecekler, bedenin daha fazla karbondioksit üretmesine neden oluyor. Sivrisinekler de bizi teneffüs sırasında havaya yaydığımız karbondioksit sayesinde buluyor. Carpenter, çeşitli alkollü içkilerin de daha fazla karbondioksit üretimine yol açtığını söyledi. Las Vegas’ta bulunan Nevada Üniversitesi’nde tıbbi parazitoloji ve entomoloji dersleri veren Louisa Messenger ise alkol tüketiminin beden sıcaklığını artırabildiğini, yükselen sıcaklıkların da sivrisinekleri çeken bir öteki faktör olduğunu belirtti.
Florida Memleketler arası Üniversitesi’nde sivrisineklerin genetiği üzerine araştırmalar yapan Matthew DeGennaro, “Ben de dahil bu alanda çalışan birden fazla kişi sivrisineklerin neden kimi bireyleri oburlardan daha alımlı bulduğunu anlamaya çalışıyor. Zira bu sırrı çözersek yeni kuşak sinek kovucuları da üretebiliriz” dedi. DeGennaro, modülü olmadığı çalışmayı da kıymetlendirerek, araştırmacıların doğala bu kadar yakın şartlar oluşturmayı başarmış olmasının, ilişkileri ortaya çıkarabilmek için değerli bir adım olduğunu söyledi.
SABUNLAR, DEODORANTLAR NASIL ETKİLİYOR?
Birçoğumuz her gün beden kokumuzu şampuanlar, sabunlar, deodorantlar kullanarak değiştiriyor ya da en azından gerçek kokumuzu yapay olanlarla maskeliyoruz. Pekala bu durum sivrisineklerin ilgisini azaltmıyor mu? Bu tıp şahsî bakım eserlerinin, sivrisineklerin izimizi sürme yetisini nasıl etkilediğine odaklanan bir araştırmaya nazaran, gerçekte durum bu kadar kolay değil.
Söz konusu deneyde, araştırmacılar, birebir deneğin yıkanmamış koluna giydiği kollukla yıkanmış koluna giydiği kolluğun sinekler nezdindeki cazipliğini kıyasladı. Araştırma kapsamında dört denek dört farklı sabun kullandı ve uzmanları da şaşırtan bir sonuç elde edildi: Birtakım durumlarda kolun yıkanmış olması, kolluğa konan sivrisinek sayısını artırdı. Lakin bu tesir her sabun için tıpkı değildi. Kimi markalar kişiyi daha alımlı kılarken kimileri sivrisinekleri itiyordu.
Beklentilerin bilakis, sabunun kimyasal içeriği, içerikteki hususların kullanan kişinin beden kimyasıyla etkileşime girme formu kadar değerli değil. Araştırmanın muharrirlerinden Clement Vinauger, “Kullandığımız tüm sabunların yüklü hususu, sivrisinekleri uzak tuttuğu bilinen bir unsur olan limonen içeriyordu. Fakat dört sabundan üçü sivrisineklerin ilgisini artırdı” diye konuştu.
BELLİ KOKULAR “İNSAN” DİYE BAĞIRIYOR
Dolayısıyla tıpkı kimyasalın yoğunluğuna ve kişinin cildindeki öbür doğal kimyasallarla olan etkileşimine bağlı olarak alımlı ya da itici olduğunu söylemek mümkün. Vinauger, “Belki de kimyasalların birinci kombinasyonu sivrisinek tarafından ‘bitki’ olarak algılarken farklı oranlardaki ikinci kombinasyon ‘insan’ diye bağırıyordur” tabirlerini kullandı.
Kişisel bakım eserleri araştırmasının ikinci safhasında araştırmalar, sivrisinekleri çeken ve iten kombinasyonları tespit edebilmek için naylon kollukları tahlil etti. Bu bilgi üzerinden bir adet cazibeli karışım bir adet de itici karışım oluşturuldu ve bu iki unsur, bir evvelki safhaya katılmamış beşinci deneğin üzerinde test edildi.
Virginia Teknoloji Üniversitesi’nden entomoloji uzmanı Chloe Lahondere, “Çekici karışım ve mineral yağı (kontrol) ortasında seçim yapmaları gerektiğinde sivrisinekler ezici bir üstünlükle cazibeli karışımı tercih etti. Lakin mineral yağı ile itici karışım ortasında kaldıklarında, mineral yağı sürülmüş kolluğa kondular” diye konuştu.
GÖZLERİ DE ALDIKLARI KOKUYA AHENK SAĞLIYOR
Sivrisineklerin insanları her şartta bulabiliyor olması nitekim ürkütücü ve geçen yıl yapılan araştırmalar, bu bahiste kıymetli ipuçları sunuyor.
En kolay sözle sivrisinekler esnek, ahenk sağlayabilen ve dirençli hayvanlar. Vinauger, “Herhangi bir emele ulaşmak istediklerinde sivrisinekler vizüel, olfaktör, akustik ve termal bilgileri bir ortaya getiriyorlar” dedi.
Örneğin, yeni bir araştırmaya nazaran, sivrisinekler kızılötesi radyasyonu görebilen hayvanlardan bir tanesi. Üstelik görme hünerlerini aldıkları kokuya nazaran ayarlayabiliyorlar. Örneğin insan kokusu sivrisinekleri cilt rengine daha hassas hale getirirken, çiçek kokusu bitkilerle ilişkilendirilen renkleri daha görmelerini sağlıyor.
KOKU ALAMAYAN DA ISIYI TAKİP EDİYOR
Üstelik görme duyusunu yitiren birinin işitme duyusunun sertleşmesi üzere, sivrisineklerde de bir duyu devreden çıktığında başkaları eksiği kapatmak için kuvvetleniyor.
Örneğin koku… Araştırmacılar Anophelos aegypti tipi sineklerin başlarında bulunan koku alma sistemlerini işlemez hale getirdiklerinde, ısıyı algılamakta daha güzel olduklarını tespit etti. Bu yıl yayımlanan bir araştırmada, genleriyle olfaktör reseptörleri işlemeyecek formda oynanmış sivrisineklerin, insan bedeninin sıcaklığına ayarlanmış tabanlara konma mümkünlüğünün koku alabilen sivrisineklerden daha yüksek olduğu görüldü. Üstelik bu mutant sivrisineklerinden ön bacaklarında bulunan ve sıcaklığı algılayan reseptörlerin sayısı da artmıştı.
Araştırmanın müelliflerinden Takeshi Morita, bu bilgiye sahip olmanın sivrisinekler karşısındaki savunma ve atak silahlarımızı güçlendirebileceğini belirterek, “Sinek kovucular yahut tuzaklar tasarlarken, sivrisineklerin birden fazla duyusunu tıpkı anda sekteye uğratacak teknikler bulmalıyız” dedi. Morita, sivrisineklerin nemi hissetmek üzere marifetlerinin de koku alamadıkları vakit güçlenip güçlenmediğini test etmek istediğini de kelamlarına ekledi.
UZMANLAR HANGİ ESERLERİ TAVSİYE ETTİ?
Öte yandan Vinauger’e nazaran, en değerli ilerleme, sivrisineklerin tek hücre genetik atlasının yayımlanması oldu. Şu an hakem kontrolünde olan araştırma kapsamında her hücrede aktif olan geni belirleyen uzmanlar, bu sayede spesifik organ ve dokuların işleyişini anlamamızı sağlayacak bir harita da çizebilecek.
Her durumda tesirli sinek kovucular üretmek emeliyle yapılan çalışmalar şimdi fazla ilerlemiş değil fakat bilim insanları eldeki bilgiler üzerinden kimi fikirler üretmeye başladı bile. Vinauger, “Hindistan cevizi kokulu eserleri deneyin. Sivrisinekleri en fazla uzak tutan sabun Hindistan cevizi kokuluydu. Elbette kendi beden kokunuz da değerli bir etken olduğundan, farklı sabunlarla denemeler yapıp en etkilisinin hangisi olduğunu görebilirsiniz” tabirlerini kullandı.
Öte yandan sivrisineklere karşı en tesirli tahlil hala DEET (bilimsel ismi n,n di-etil-meta-toluamid olan sentetik bir sinek ve böcek kovucu) üzere klasik yollar. Uzmanlar bilhassa sivrisineklerin taşıdığı hastalıkların endemik olduğu bölgelerde bu çeşit sinek kovucuların kullanılmasını tavsiye ediyor. Limon okaliptüs yağı üzere doğal tahliller de işe yarayabiliyor lakin hem aktiflikleri daha düşük hem de daha sık uygulanmaları gerekiyor.
Florida’da yaşayan DeGennaro, “Zika salgını olduğu periyotta her gün DEET sürüyordum” derken tavsiye edildiği halde kullanıldığında DEET’in inançlı bir tahlil olduğunu vurguladı.
