Tarihin en yıkıcı salgını: Kara ölüm! 30 milyondan fazla kişiyi öldüren bakteri hâlâ bizimle mi? Gerisindeki sır sonunda çözülüyor

Orta Çağ’da Avrupa sokaklarını kasvetli bir sessizlik kaplamıştı. Kilise çanları daima çalıyor, mezar kazıcılar hiç durmadan çalışıyor, beşerler çaresizce yakarıyordu.

Görünmeyen bir düşman, vücutları süratle çökertiyor, kentleri boşaltıyor ve uygarlığın ilerleyişini durma noktasına getiriyordu. Bu düşman, tarihe ‘Kara Ölüm’ ismiyle geçen vebaydı.

Kara Vefat, insanlık tarihinin kaydedilmiş en ölümcül salgını olmayı sürdürüyor. 14. yüzyılın ortalarında başlayan bu felaket, Avrupa, Batı Asya ve Afrika’da milyonlarca insanın hayatına mal oldu. .

Sadece Avrupa’da nüfusun yaklaşık yarısı, birkaç yıl içinde yok oldu. Toplumsal nizam çöktü, ekonomik yapılar sarsıldı ve insanlık derin bir travma yaşadı

SALGININ GENETİK ŞİFRESİ ÇÖZÜLÜYOR

Günümüzde yapılan ileri genetik araştırmalar, bu yıkıcı salgının uzun periyodik tesirlerinin nedenlerini daha uygun anlamamıza yardımcı oluyor. Yersinia pestis bakterisindeki tek bir genin vakitle evrim geçirerek daha dirençli ve kalıcı hale geldiği ortaya kondu. Bu küçük genetik değişim, bakterinin hem hayatta kalmasını hem de geniş coğrafyalara yayılmasını sağladı.

Araştırmalar, pandemilerin insan topluluklarına nasıl girdiği, neden bu kadar ölümcül olduğu ve farklı virülans düzeylerinin nasıl ortaya çıktığı üzere temel sorulara da ışık tutuyor. Bilim beşerlerine nazaran bu bulgular, gelecekte misal felaketlerin önlenmesi açısından büyük değer taşıyor.

Kanada’daki McMaster Üniversitesi ile Fransa’daki Pasteur Enstitüsü tarafından yürütülen çalışmanın ortak muharriri Prof. Hendrik Poinar, bu araştırmanın “antik bir patojenin vakit içindeki değişimini direkt inceleyen ve pandemilerin sürekliliğini etkileyen genetik faktörleri anlamaya çalışan birinci çalışmalardan biri” olduğunu vurguluyor.

VEBANIN TARİHÎ YOLCULUĞU

Yapılan genetik tahliller, Yersinia pestis bakterisinin vakit içinde daha az ölümcül hale gelecek formda evrimleştiğini ortaya koydu. Bu, bakterinin daha uzun müddet yayılabilmesini sağladı. Üç büyük veba pandemisi bu değişimi açıkça gösteriyor.

Jüstinyen Vebası (MS 541-750): Bizans İmparatorluğu periyodunda görülen bu birinci büyük pandemi, Akdeniz etrafında büyük nüfus kayıplarına yol açtı.

Kara Vefat (1347-1351): En ölümcül dalga, Avrupa, Batı Asya ve Afrika’da 75 ila 200 milyon insanın vefatına neden oldu.

Üçüncü Pandemi (1855-1959): Çin’de başlayıp tüm dünyaya yayılan bu salgın, bakterinin global bir tehdit olmaya devam ettiğini gösterdi. Bugün hâlâ Sahra Altı Afrika’da izleri görülüyor.

Laboratuvar deneylerinde fareler üzerinde yapılan testlerle, bakterinin evrimsel olarak daha az virülan hale geldikçe enfeksiyonların müddetinin uzadığı ve yayılma potansiyelinin arttığı kanıtlandı.

VEBANIN AVRUPA’DAKİ MÜTHİŞ ETKİLERİ

1348 yılında Kara Vefat Londra’ya ulaştığında, kent nüfusunun yarısı 18 ay içinde hayatını kaybetti. Sokaklar boşaldı, toplu mezarlar doldu, kiliseler dolup taştı.

1665’teki Büyük Veba Salgını ise kenti bir sefer daha diz çöktürdü. Bu periyotta meskenlerin kapılarına “Tanrım bize merhamet et” yazılı kırmızı haçlar çiziliyor, aileler içeriden mühürleniyordu.

Yüzyıllarca Avrupa’da süren veba salgınlarının uzun mühlet fareler ve onların taşıdığı pireler aracılığıyla yayıldığı düşünüldü.

Ancak yeni bulgular, bilhassa Kuzey Avrupa üzere sıçanların yaygın olmadığı bölgelerde de salgınların süratle yayılmasının, alternatif bulaş yolları olduğunu ortaya koydu.

O devir beşerler neredeyse hiç yıkanmadığı için herkesin kendi üzerinde taşıdığı bitler ve pireler, bakterilerin yayılması için ülkü taşıyıcılar hâline gelmişti.

VEBANIN DEHŞETLİ YÜZÜ: DOKTOR MASKELERİ

Veba salgını sırasında kullanılan, uzun gagalı maskeler, tarihin en ikonik tıbbi simgelerinden biri haline geldi. Bu maskeler, veba tabiplerinin yüzünü büsbütün kapatıyor; uzun gagaya ise lavanta, karanfil, sarımsak üzere kokulu bitkiler konuyordu.

Bu uygulamanın maksadı, o periyotta vebanın makus kokularla (miasma teorisi) bulaştığına inanıldığı için, hekimlerin ‘zehirli havayı’ solumasını engellemekti. Lakin bu maskeler ne kadar tesirli olmasa da, devrin tıbbi çaresizliğini ve endişe dolu atmosferini yansıtan sembollerdi.

GÜNÜMÜZE YANSIMALAR VE GELECEĞE BAKIŞ

Günümüzde antibiyotik tedavileri sayesinde veba denetim altına alınabiliyor. Lakin araştırmalar, bu çeşit salgınların nasıl geliştiği ve kalıcılık kazandığı konusundaki anlayışımızı derinleştiriyor.

Araştırmanın başka kıdemli müellifi Javier Pizarro-Cerda, “Veba bakterisi, insanlık tarihinde eşsiz bir yere sahip. Bu nedenle bu pandemilerin nasıl yayıldığını anlamak, gelecekteki global tehditleri önlemek açısından hayati önemde… Nihayet vebanın ne olduğunu ve kendimizi nasıl savunabileceğimizi daha güzel anlamaya başladık” diyor.

Daily Mail’in ‘Scientists SOLVE the mystery of the Black Death’s prolonged reign of terror – as they pinpoint a single tekrar that allowed it to endure across centuries’ başlıklı haberinden faydalanılmıştır.