Sakıp Sabancı hayatta değil ancak artık sesini duyabiliyoruz. Üstelik sadece bir belgeselde ya da eski bir röportajda değil… Sabancı Üniversitesi ve Consciouslab işbirliğiyle hayata geçirilen ‘Vision of Sakıp Sabancı’ podcast serisinde kendisiyle adeta aktüel bir sohbet içindeyiz. Projede Sakıp Sabancı’ya ilişkin binlerce arşiv dokümanı, konuşma kaydı ve şahsî not yapay zekâ teknolojisiyle bir ortaya getirilmiş; ortaya onun vizyonunu bugünün lisanıyla konuşturan bir dijital kişilik çıkmış. Serinin birinci kısmında torunu Melisa Sabancı Tapan’la yaptığı yapay zekâ temelli sohbet o denli gerçekçi ki dinleyici olarak kimi vakit hangisinin insan, hangisinin makine olduğunu ayırt etmek zorlaşıyor.
Yapay zekânın bu yeni anlatı lisanı sadece sesle sonlu değil. Geçen günlerde Kenan Doğulu’nun bir remiks modülünün büsbütün yapay zekâyla hazırlanmış klibi yayımlandı. Ne direktör, ne kamera ne de set… Yalnızca bilgiler, algoritmalar ve ‘makine hayal gücü’…
Peki, bu ‘yeniden var olma’ hali bir özgürlük mü, yoksa bir hudut ihlali mi? Gerçek hayatta söylemediğimiz kelamlar ağzımızdan çıkmış üzere sunulabiliyor, hiç bulunmadığımız bir yerde varmışız üzere gösterilebiliyoruz. Bu hem hayranlık uyandıran hem de huzursuz eden bir çağ.
İşte tam da bu soruların gölgesinde, Birleşmiş Milletler Kalkınma Programı’nın (UNDP) yayımladığı
2025 İnsani Gelişme Raporu devreye giriyor: Yapay zekâyı nasıl kullanacağımıza karar veren biziz. Ve bu seçim yalnızca teknolojik değil, ahlaki bir tercih.
Yakın vakitte ‘Kim Korkar Yapay Zekâdan: İş Hayatında Yapay Zekâ’ adlı yeni kitabı yayımlanan Boğaziçi Üniversitesi Öğretim Üyesi Ahmet Rasim Çağın da yapay zekânın şimdilik nazik bir mesken sahibi olduğunu söylüyor. Teknoloji müellifimiz Umut Fırat Eroğlu’ysa UNDP raporundaki önermeleri yanlışsız bulduğunu tabir ediyor.
UNDP raporunu inceledik, uzman isimlerden görüş aldık.
‘Bugünün nazik konut sahibi’
Boğaziçi Üniversitesi Öğretim Üyesi Ahmet Rasim Çağın
Gözümüzü açar açmaz elimizdeki telefonda, gece uzunluğu derin uykumuzu takip eden bir uygulamanın ‘İyi uyudun, bugün enerjiksin’ iletisiyle karşılaşıyoruz. Bu sıcak karşılama; kahvemizi hazırlayan akıllı makineye, seyahatimizi planlayan navigasyona, iş çıkışı önerilen sinemaya kadar gün uzunluğu sürecek bir yapay zekâ zincirinin birinci halkası. Fark etmesek de algoritmalar hayatımızın art fonunda sessizce çalışıyor; bizi daha güzel tanımak, gereksinimlerimizi -ya da bazen yalnızca keyfimizi- öngörmek için.
Bu görünmez yardımcılar sayesinde bir müzik listesi tam da ruh halimize denk düşüyor, spor bileklikleri adımlarımızı alkışlıyor, manzaralı çeviri uygulamaları tatilde menüyü anlamamızı kolaylaştırıyor. Cazibesi burada; karmaşık matematiği kusursuz bir misafirperverlikle sunuyor, hayatın küçük pürüzlerini zımparalıyor.
Yine de işin duygusal tarafını unutmamak gerek. Ekrandan fırlayan her teklif, aslında hakkımızda toplanan binlerce küçük bilginin yapıtı; ‘Beni benden güzel biliyor’ hissi bazen keyifli, bazen de huzursuz edici.
Üstelik yapay zekâ artık yalnızca ‘yardımcı’ değil, ortak yaratıcı da. Bir fotoğrafçı evvelden günlerce beklediği ışığı bugün saniyeler içinde simüle edebiliyor; genç bir muharrir boş sayfaya bakarken ilham için karakter taslağını sohbet botundan alıyor. Teknoloji bize hazır kalıplar değil, üzerinde oynayabileceğimiz hamurlar veriyor. Böylelikle amatörlerle profesyoneller ortasındaki duvar inceliyor; kıymetli olan merak ve deneme hamaseti oluyor.
Bu yüzden yeni periyoda rehbersiz girmemek önemli. Çocuklarımıza şifreli günlük tutmayı, büyüklerimize fotoğraf filtresinin gerçekle oyun ortasındaki çizgiyi nasıl incelttiğini anlatmalıyız. ‘Akıllı’ etiketli aygıtları denerken hangi bilginin paylaşıldığını, ne karşılığında olduğunu merak etmek en doğal hakkımız. Zira yapay zekâ nihayetinde bizim ortak yoldaşımız; kullandıkça öğreniyor, öğrendikçe gelişiyor; biz taraf vermediğimizde kendi rotasını çizebilecek kadar da özgür.
Kısacası yapay zekâ geleceğin uzak bir fantezisi değil, bugünün nazik mesken sahibidir. uygun bir mesken arkadaşı üzere yaklaşıp sınırlarını da konforunu da birlikte belirlersek, teknolojinin kalbimizde değil, avcumuzda attığını keyifle izleriz. Ve tahminen de en hoşu, bu yeni meskende sohbet hiç bitmeyecek kadar canlı.
UNDP’nin raporundan…
Yapay zekâ koşuyor, insani gelişme yavaşlıyor
Raporun başlığı: ‘Bir Tercih Sıkıntısı: Yapay Zekâ Çağında Beşerler ve İhtimaller’. UNDP’nin yıllardır hazırladığı en kapsamlı değerlendirmelerden biri olan bu rapor, yapay zekânın (YZ) insan gelişimi üzerindeki tesirlerini masaya yatırıyor ve şunu söylüyor: Teknoloji mukadderat değil, insan eliyle şekillenen bir seyahattir.
O bizi sürüklemiyor…
Rapora nazaran, YZ teknolojileri baş döndürücü bir süratle ilerlerken global insani gelişme tıpkı süratte ilerleyemiyor. Hatta birtakım alanlarda geriliyor. COVID-19 sonrası ülkeler ortasındaki eşitsizlikler derinleşiyor. Birleşmiş Milletler’in ‘İnsani Gelişme Endeksi’ bilgilerine nazaran düşük gelirli ülkelerle yüksek gelirli ülkeler ortasındaki fark tekrar büyümeye başladı.
Raporda en çok vurgulanan noktalardan biri de şu: Yapay zekânın gelecekte ne yapabileceği değil, bugün bizim onunla ne yapmayı seçtiğimiz. Bu bakış açısı ‘teknolojik belirlenimcilik’ dediğimiz anlayışın tam aksisi. Yani aslında teknoloji bizi sürüklemiyor, biz onu yönlendiriyoruz. Teknolojiyi yalnızca otomasyon aracı olarak görürsek YZ istihdamı tehdit eden bir güce dönüşebilir.
Ancak insanların hünerlerini destekleyecek formda tasarlanırsa orijinal iş alanları ve kalkınma yolları açabilir. Bu yüzden UNDP ‘tamamlayıcılık ekonomisi’ kavramını öne çıkarıyor. “İnsan ve YZ’nin birlikte çalıştığı modeller kalkınmanın gerçek anahtarı olabilir” diyor.
Rakamlar ne diyor?
UNDP’nin 21 ülkede yaptığı ankete nazaran insanların 3’te 2’si sıhhat, eğitim ve iş alanlarında YZ’nin hayatlarında daha fazla olacağını düşünüyor. Ancak bu artış beklentisi toplumlar ortasında dijital eşitsizlikleri de gündeme getiriyor. Ayrıyeten şu anda YZ teknolojilerinden erkeklerin yararlanma oranı bayanlara nazaran hâlâ çok daha yüksek. Rapor, bilhassa gençlerin ruhsal sıhhatine dikkat çekiyor. YZ’yle büyüyen Z Kuşağı’nda ömür doyumu düşerken, bu durum genç bayanlarda daha besbelli hale geliyor. Buna karşın gençlerin birden fazla, YZ’nin hayatlarını otomatikleştirmesinden çok kolaylaştırmasını bekliyor.
Ne yapılmalı?
İşbirliği, inovasyonu
yönlendirme ve beşere yatırım…
Rapora nazaran, insanlığın YZ çağında yolunu kaybetmemesi için üç temel adım gerekiyor. Birinci husus YZ’yle rekabet değil, işbirliği olarak öne çıkıyor. İnsanları devre dışı bırakmayan, onlarla çalışan sistemler inşa edilmesini vurguluyor. İkinci adım, inovasyonu yönlendirmek. Yani YZ tasarımı yalnızca piyasa çıkarlarına değil, insan gelişimine de hizmet etmeli. Son adımsa beşere yatırım. Eğitim, sıhhat ve dijital okuryazarlık alanlarında güçlü bir dönüşüm şart.
UNDP Başkanı Achim Steiner raporun girişinde şu çarpıcı ifadeyi kullanıyor: “Bu rapor teknolojiyle ilgili değil, beşerler ve esaslı değişimler karşısında kendimizi yine keşfetme yeteneğimizle ilgilidir.” Özetle problem yapay zekânın ne olduğu değil, onu nasıl kullandığımızla alakalı. Ve artık gözümüzü geleceğe değil, bugünkü tercihlerimize dikmenin tam vakti.
‘Yapay zekâyı kim yönetecek?’
Hürriyet teknoloji muharriri Umut Fırat Eroğlu
“Yapay zekâyla rekabet yerine işbirliği yapma kavramı muhakkak düzgün bir hatırlatıcı. Esasen insanın diğer da dermanı yok üzere… Bilişsel hesaplama manasında yapay zekâyla uzunluk ölçüşemeyeceğimizi satranç ve GO oyunlarında yenilmezliği sonsuza dek kaptırınca öğrendik. Büyük lisan modelleriyse üstünlüğü hayatın her yerine yaymaya başladı. Lakin UNDP raporunun işaret ettiği bahislerde ekseriyetle göz gerisi edilen bir nokta var: Rekabetimiz hiçbir vakit yapay zekânın kendisiyle olmayacak, onu kullanan beşerlerle olacak. Teknolojik ofislerdeki çalışanlar YZ kullanmazsa insan rakiplerinden katiyetle geride kalacak. Bütün bir işletmenin çalışanları da tam departmanın yerine YZ casusları koymak isteyen patronla gayret halinde olacak örneğin. Raporun önermelerini çok yerinde buluyorum ve ancak ne kadar gerçekçi, onu kestiremiyorum. Birebir paradoksu diğer yerlerde de fark ediyoruz. Ferdî etraf hassaslığı her yerde daima empoze edilirken doğayı ve insanı zehirlemekten asıl sorumlu olan endüstrilere yönelik hiç bağlantı görmüyoruz. Geleceğimiz hakkında düşünürken yapay zekâyı kimin kullanacağını değil, kimin yöneteceğini hesaba katmamız gerekiyor.”
