Eski eşinden şikayetçi olmak için polise gitti, 3 hafta sonra hayatta değildi… Lina’nın mevt sebebi ‘algoritma’ mı?

Lina, ocak ayında şikayetçi olmak için polise gitti. Eski eşi tehditlerinin dozunu günden güne artırmış, Lina’nın İspanya’nın Malaga kentindeki Benalmadena kasabasında bulunan meskeninin kapısına dayanmış, hatta Lina’nın şikâyete gittiği gün elini vuracak üzere kaldırmıştı.

Lina’nın kuzeni Daniel, BBC’ye yaptığı açıklamada, “Birçok şiddet olayı yaşanmıştı. Lina korkuyordu” tabirlerini kullandı.

Polis karakolunda Lina’nın sözü alındı ve belgesi VioGen programı üzerinde kayda geçirildi.

VioGen, İspanya polisinin taarruza uğrayan bir bayanın birebir erkek tarafından bir daha taarruza uğrama mümkünlüğünü hesaplamak için kullandığı dijital bir araç.

Belli bir algoritma üzerinden çalışan bu sistem, taarruza uğrayan bireye istismarın niteliği ve yoğunluğu, saldırganın silahlara erişimi olup olmadığı, akıl sıhhati, atağa uğrayan bayanın o ilgiyi terk edip etmediği ya da bu seçeneği düşünüp düşünmediğine ait 35 farklı soru soruyor.

Kadının bu sorulara verdiği cevaplar doğrultusunda yaşadığı tehdidin, “ihmal edilebilir”, “düşük”, “orta”, “yüksek” yahut “aşırı” düzeyinde olduğu belirleniyor. VioGen’in belirlediği düzey, polisin bayanı korumak için ne kadar kaynak harcayacağı konusunda da belirleyici oluyor.

“ORTA” RİSK GRUBUNDAYDI, ÜÇ HAFTA SONRA ÖLDÜRÜLDÜ

VioGen’in değerlendirmesinde Lina “orta” risk kümesinde çıktı.

Lina, Malaga’da bayana yönelik hatalara bakan özel mahkemeye uzaklaştırma buyruğu talebiyle müracaatta bulundu. Bu sayede eski eşi kendisiyle irtibat kuramayacak ya da meskenine gelemeyecekti. Lakin mahkeme talebi reddetti. Daniel, “Lina konutunun kilitlerini değiştirmek istedi. Böylelikle çocuklarıyla huzur içinde yaşayabilecekti” dedi.

Üç hafta sonra Lina hayatını kaybetti. Argümanlara nazaran, eski eşi anahtarıyla bayanın oturduğu apartman dairesinin kapısını açtı ve kısa müddet sonra dairede yangın çıktı.

Lina’nın çocukları, annesi ve eski eşi 9 Şubat 2025 tarihinde meydana gelen yangından sağ kurtuldu fakat Lina hayatını kaybetti. 11 yaşındaki oğlu, polise verdiği ve medyaya da yansıyan sözünde, annesini öldüren kişinin babası olduğunu söyledi.

Lina’nın cansız vücudu apartman dairesinden fakat yangın söndürüldükten sonra çıkarılabildi. Üç çocuğunun babası olan eski eşi tutuklandı.

Benalmadena

HÂLÂ HAYATTA OLABİLİR MİYDİ?

Yaşanan bu olay İspanya’da VioGen sisteminin ve bu uygulamanın bayanları inançta tutabilme gücünün tartışmaya açılmasına neden oldu.

VioGen, Lina’ya yönelik tehdidin düzeyini hakikat tespit edememişti. “Orta” risk kümesinde olduğu için Lina’nın durumunun 30 gün içinde bir polis tarafından denetim edilmesi planlanmıştı lakin Lina bu denetim gerçekleşmeden hayatını kaybetti. Şayet “yüksek” risk kümesinde olsaydı, polis denetiminin 1 hafta içinde gerçekleşmesi gerekecekti. Pekala bu durumda Lina hâlâ hayatta olabilir miydi?

Ev içi şiddet olaylarını kıymetlendiren araçlar Kuzey Amerika’da ve Avrupa’nın birçok ülkesinde kullanılıyor. Lakin hiçbirinde sistem polisin kararlarında İspanya’daki kadar tesirli olmuyor. İspanya polisi ve akademisyenler tarafından geliştirilen VioGen, Bask Bölgesi ve Katalunya dışında her yerde kullanılıyor. Buralarda bölgesel sistemler geçerli fakat polis ülke genelinde iş birliği yürütüyor.

“TEK HATALI LINA’YI ÖLDÜREN KİŞİDİR”

İspanya Ulusal Polisi’nin Malaga ünitesinde aile ve bayan ünitesinin yöneticisi olarak misyon yapan Dedektif Isabel Espejo, VioGen’in “çok önemli” olduğunu belirterek, “Her kurbanın hadisesini büyük bir hassasiyetle takip etmemize yardımcı oluyor” dedi.

Espejo’nun ünitesinde misyon yapan polisler günde ortalama 10 bayana yönelik şiddet hadisesine bakıyor. VioGen her ay 9-10 bayanı “aşırı” riskli kümeye yerleştiriyor.

Bu kümedeki bayanlar şartlar değişip risk azalana dek 24 saat polis müdafaası altında oluyor. “Yüksek” risk kümesindeki bayanlara da polis eskortu atanıyor.

2014 yılında yapılan bir çalışmada, polislerin VioGen’in belirlediği risk seviyelerini yüzde 95 oranında kabul ettiği görüldü. Programı eleştirenler ise polislerin bayanların güvenliğine dair kararları bir algoritmaya teslim ettiğini belirtiyor.

Dedektif Espejo, algoritmanın risk hesabının çoğunlukla kâfi olduğunu belirtirken Lina’nın tespitinde bir şeylerin aksi gittiğini tabir etti. Espejo, “VioGen’in başarısız olmadığını söylemeyeceğim, oluyor. Lakin bu bayanın öldürülmesini tetikleyen şey bu değildi. Burada tek hatalı Lina’yı öldüren kişidir. Tam bir güvenlik diye bir şeyden bahsedemeyiz” dedi.

UZAKLAŞTIRMA BUYRUĞU NEDEN VERİLMEDİ?

Ancak Lina “orta” risk kümesinde olduğundan hiçbir vakit polisin öncelik listesine girmedi. Bu durumda akla şu soru geliyor: Lina’nın VioGen değerlendirmesi, mahkemenin uzaklaştırma buyruğu talebini reddi üzerinde tesirli oldu mu?

Mahkeme yetkilileri BBC’nin kelam konusu veren yargıçla görüşmesine müsaade vermedi. Öte yandan bir bayan olduğu bilinen yargıç, Lina’nın vefatından sonra toplumsal medyada taarruzlara maksat oldu.

Malaga’da bayana yönelik kabahatlerden sorumlu özel mahkemede misyon yapan bir öteki yargıç olan Maria del Carmen Gutiérrez, genel olarak bu türlü bir karar için cürüm kanıtı ve kurbanın önemli tehlikede olması gerektiğini belirterek, “VioGen benim bu tehlikeyi belirlemek için kullandığım ögelerden biri fakat muhakkak yalnızca buna bakmıyorum” dedi.

Gutierrez, bazen VioGen’in “ihmal edilebilir” ya da “düşük” risk kümesine koyduğu bireyler için bile uzaklaştırma buyruğu verebildiğini, bazen de “orta” ya da “yüksek” risk kümesinde olan bayanlar için de önemli bir tehdit olmadığı sonucuna varabildiğini belirtti.

KARAR ALMA SÜREÇLERİNİ NASIL ETKİLİYOR?

Sevilla Üniversitesi’nden kriminoloji uzmanı Dr. Juan Jose Medina, İspanya’da uzaklaştırma buyruklarının “posta kodu piyangosuna” dönüştüğünü yani kimi bölgelerde uzaklaştırma buyruğu çıkarmanın başkalarına kıyasla çok daha güç olduğunu belirtti. Lakin VioGen’in mahkemeleri ya da polisi sistematik olarak nasıl etkilediği bilinmiyor zira bu mevzuda yapılmış kapsamlı araştırmalar bulunmuyor.

Medina, “Polis memurları ve başka paydaşlar bu aracı nasıl kullanıyor ve VioGen karar alma süreçlerini nasıl etkiliyor? Bu sorulara verebileceğimiz sağlam karşılıklarımız yok” ifadelerini kullandı.

İspanya İçişleri Bakanlığı, akademisyenlerin VioGen’in verilerine erişmesine birden fazla vakit müsaade vermiyor. Uygulamanın algoritmasına dair bağımsız bir denetleme de şimdi yapılmadı.

Teknolojinin toplumsal ve etik tesirleri üzerine çalışan bir kuruluş olan Eticas’ın kurucusu Gemma Galdon, “Bu sistemleri denetlemezseniz nitekim bayanlara korunma sağlayıp sağlamadıklarını bilemezsiniz” dedi.

HATA ORANLARI AZALTILAMAZ MIYDI?

2018’de Eticas’ın VioGen’i denetleme talebi, İspanya İçişleri Bakanlığı’ndan döndü. Bu nedenle Galdon ve meslektaşları, VioGen’e aksine mühendislik uygulayıp bir dış kontrol gerçekleştirdi. Konut içi şiddet olaylarında hayatta kalan bayanlarla yapılan görüşmeler ve kamuoyunun erişimine açık datalar kullanılarak yapılan çalışmada, 2003-2021 ortasında öldürülen 71 bayanın eşlerinin ya da eski eşlerinin uyguladığı şiddeti polise bildirdiği, VioGen’in bu olaylara “ihmal edilebilir” ya da “orta” üzere risk değerlendirmeleri yaptığı görüldü.

Galdon, “Şunu bilmek istiyoruz: Bu kusur oranları rastgele bir biçimde azaltılamaz mıydı? Ya da bu sistemlerin risk tespitini düzgünleştirip bayanları daha âlâ koruyacak bir şey yapamaz mıyız?” dedi.

İspanya İçişleri Bakanlığı bünyesinde kadına yönelik şiddet olaylarını araştıran ünitesi yöneten Juan Jose Lopez-Ossorip ise Eticas’ın soruşturmasının VioGen verisiyle yapılmadığı için ciddiye alınamayacağını belirterek, “Eğer bilgiye erişiminiz yoksa nasıl yorum yapabilirsiniz?” dedi.

Dışarıdan yapılacak bir değerlendirmenin hem sisteme kayıtlı bayanların güvenliğini hem de VioGen’in işleyişini riske atacağını söz eden Lopez-Ossorio, “Bir bayanın bir erkeği ihbar etmesi ve polis müdafaası altına girmesi halinde, daha fazla şiddet olayı yaşanması mümkünlüğünün kayda kıymet oranda azaldığını biliyoruz. Bu bahiste hiç kuşkumuz yok” diye konuştu.

“ÇOCUKLARI HALA ŞOKTALAR”

Öte yandan kullanıma açıldığı günden bu yana VioGen’de kıymetli değişiklikler yapıldı. Anketteki sorular ayrıntılandırıldı, “ihmal edilebilir” kategorisinin de yakın vakitte kaldırılması kararı alındı.

Ne var ki bunların hiçbiri Lina’nın hayatını kurtarmak için kâfi olmadı.

Lina’nın Benalmadena’daki vi şimdilerde eşiğe bırakılan fotoğraflar, mumlar ve sevgililerin fotoğraflarıyla bir mabede dönüşmüş durumda. Duvara asılan posterde, “Benalmadena Bayana Yönelik Şiddete Hayır Diyor” sözü dikkat çekiyor. Lokal halk Lina’nın çocuklarına takviye olmak için kendi ortalarında para topluyor.

Kuzeni Daniel, Lina’nın mevtini hala hiç kimsenin atlatamadığını, ailesinin bilhassa de annesinin harap durumda olduğunu belirterek, “Lina’nın annesi 82 yaşında. Sanırım kızınızın önlenebilir bir halde bir saldırgan tarafından öldürülmesinden daha üzücü bir şey yok. Çocuklar hala şoktalar. Çok fazla ruhsal yardıma muhtaçlıkları olacak” dedi.